آرمان های ملی و دینی در نوادرالوقایع احمد دانش

یکی از بنیان گذاران جریان روشنگرایی تاجیک در سدۀ نوزدهم میلادی که در شناخت درست جامعه و احکام اسلامی به هم وطنان و معاصران خود خدمات شایسته ای کرد، احمد مخدوم دانش است. در این مقاله مهم ترین اثر احمد دانش، نوادرالوقایع، مورد بررسی قرار گرفته و مسائل و موضوعات مندرج در آن تبیین و تحلیل شده است. دانش در نوادرالوقایع هنگام بیان اندیشه بیشتر واقع نگر است. او به عنوان یک محقق خود را محصور محیط نکرده و مرزهای زمان و مکان را درنوردیده است. نوادرالوقایع به عنوان یک رساله علمی بیشتر به بیان نظام طبقاتی و وضع اجتماعی جهان می پردازد. این اثر چون سایر آثار و منابع تاریخی از طریق منظومه های روایتی شکل نگرفته و احمد دانش بدون سخن پردازی ها غیرواقعی، وضع اجتماعی و سیاسی جهان را در آخر سدۀ نوزده میلادی به طور واقعی به رشتۀ تحقیق کشیده است. اندیشه و ملاحظه های احمد دانش در این رساله را می توان ذیل چهار مورد به این شرح خلاصه کرد: ۱. احمد دانش در پیشگفتار این اثر تحقیقات علما را دربارۀ کشورهای پیشرفتۀ دنیا ذکر کرده و به نشر این تحقیقات ازجانب دولت تأکید کرده است؛ ۲. دانش از کشورهای پیش قدم در اصلاحات متأثر نیست و در این اثر به عنوان منتقد غرب اندیشه رانی می کند؛ ۳. روشنگرایی و اصلاح خواهی دانش ریشه در تاریخ دولت داری تاجیک دارد و نباید با اصلاح خواهی کشورهای اروپایی مورد قیاس قرار گیرد؛ ۴. نوادرالوقایع اثری بدیعی- پوپلیستی است که مؤلف در آن آرمان های ملی را تشریح کرده که در خودآگاهی و انقلاب فکری روشنگرایان نسل دوم بخارا نقش برجسته داشته است.